اطلس تجارت ایران

به گزارش تحلیل ایران به نقل از مهر، در سپهر اقتصاد سیاسی معاصر، گذار از تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر شهود و تجربه‌های فردی به سمت استراتژی‌های داده‌محور (Data-Driven)، مرز میان توسعه‌یافتگی و انزوا را ترسیم می‌کند. بررسی عمیق چالش‌های اقتصاد ایران، به‌ویژه در اظهارات فعالان بخش خصوصی، حاکی از یک درد مشترک تحت عنوان «تحریم‌های داخلی» و «ناکارآمدی بوروکراتیک» است. نمود این وضعیت را می‌توان در نوع و میزان مبادلات تجاری کشور با بازارهای خارجی به خصوص پیرامونی دید.

 

در این خصوص با سیدطه‌حسین مدنی رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند و ابوالفضل روغنی رئیس کمیسیون صنعت اتاق ایران گفت و گو کردیم.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند: جای ایران در بازار بزرگ منطقه خالی است

سیدطه‌حسین مدنی رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند درباره وضعیت تجارت خارجی ایران گفت: بررسی داده‌های تجاری نشان می‌دهد که سهم ایران از تجارت جهانی تنها حدود ۰.۳ درصد است، در حالی که بر اساس ظرفیت‌ها باید حداقل به یک درصد برسد. این سهم کم را می‌توان به وضوح در وضعیت تجاری با کشورهای همسایه نیز مشاهده کرد.

وی با بیان اینکه میزان صادرات و واردات کشورهای همسایه ما به ۱۲۰۰ میلیارد دلار در سال می‌رسد، گفت: اما سهم ایران از بازار بزرگ ۱۵ کشور همسایه تنها چیزی در حد ۱۵ میلیارد دلار است.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند تصریح کرد: به عنوان نمونه اگرچه عراق دومین شریک تجاری ایران است، اما تراز تجاری مثبت با این کشور نباید ما را فریب دهد چون ترکیه با دیپلماسی فعال و دامپینگ قیمتی، در حال تصاحب سهم بازار ایران در عراق است. ضمن اینکه صادرات ایران عمدتاً محدود به کالاهای با ارزش افزوده پایین مثل مصالح ساختمانی و مواد غذایی ساده است و در حوزه‌های فنی-مهندسی و خدمات هم سهم بازار در حال کاهش است.

وی افزود: بازار روسیه هم پس از تحریم‌های غرب، فرصتی طلایی برای ایران بود. اما ضعف در لجستیک (کمبود کشتی مناسب در خزر، نبود کانتینرهای یخچالی، مشکلات ریلی، چالش‌های وخیم در گمرکات) و عدم شناخت استانداردهای بازار روسیه، مانع از جهش صادراتی شد. تجارت با روسیه پتانسیل رسیدن به ۱۰ میلیارد دلار را دارد، اما فعلاً در ارقامی بسیار پایین‌تر متوقف مانده است.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند درباره جایگاه ایران در بازار ترکیه هم گفت: مبادلات ما با ترکیه از ۲۲ میلیارد دلار به حدود شش میلیارد دلار سقوط آزاد داشته است. در حالی که هدفگذاری دو کشور، ارتقا مبادلات به ۳۰ میلیارد دلار بود. این وضعیت زنگ خطری جدی است.

آفریقا؛ قاره فرصت‌های بکر

مدنی در ادامه با بیان اینکه اندیشکده بر لزوم نگاه به بازارهای فرامنطقه‌ای، به‌ویژه آفریقا، تأکید دارد، گفت: آفریقا با رشد اقتصادی سریع و نیاز به طیف گسترده‌ای از کالا و خدمات از خدمات فنی-مهندسی گرفته تا دارو و مصالح ساختمانی، بازاری مکمل برای اقتصاد ایران است. اما سهم ایران از تجارت با این قاره بسیار ناچیز است و نیازمند فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی، ایجاد خطوط کشتیرانی مستقیم و تأسیس مراکز تجاری در کشورهای کلیدی آفریقا است.

کشور / منطقه	وضعیت فعلی	چالش‌های اصلی	پیشنهاد اندیشکده
عراق	دومین شریک تجاری، صادرات کالا به صورت سنتی	رقابت شدید ترکیه، مشکلات بازگشت ارز	حضور در پروژه‌های فنی-مهندسی، ایجاد شهرک‌های صنعتی مشترک به جهت دور زدن تحریم‌ها و صادرات با برندهای واسط
روسیه	رشد کند تجارت، عدم تحقق پتانسیل	ضعف لجستیک خزر، عدم تطابق استانداردها	تکمیل کریدور شمال-جنوب، تقویت ناوگان دریایی و ریلی و جایگزین ویژه برای تأمین نیاز به مواد خوراکی و واردات کالاهای اساسی و مواد خام معدنی
ترکیه	کاهش حجم مبادلات، کسری تجاری	رقابت ترانزیتی، موانع تعرفه‌ای	دیپلماسی ترانزیتی، سرمایه‌گذاری متقابل، تجارت انرژی
آفریقا	سهم ناچیز در بازار	نبود شناخت، نبود خط کشتیرانی مستقیم یا پایدار	فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی، تمرکز بر صادرات خدمات و دارو بهترین فرصت برای کشت فراسرزمینی و تأمین کالاهای اساسی و دانه‌های روغنی

جدول شماره ۱: مقایسه وضعیت تجاری ایران با بازارهای کلیدی

ریشه تحریم‌های داخلی در نبود مغز متفکر دیجیتال است

سیدطه‌حسین مدنی در ادامه درباره «تحریم‌های داخلی» و «ناکارآمدی‌های بروکراتیک»، گفت: ریشه این ناکارآمدی‌ها نه صرفاً در قوانین دست‌وپاگیر، بلکه در فقدان یک «مغز متفکر دیجیتال» و عدم دسترسی به داده‌های پردازش‌شده از بازارهای جهانی نهفته است.

مدنی در ادامه به نقش نهادهای علمی در رفع این چالش‌ها اشاره و خاطرنشان کرد: اندیشکده حکمرانی هوشمند در همین راستا، طرح راهبردی و ملی «اطلس تجارت ایران» را در دستور کار قرار داده و پیگیری می‌کند.

مدنی با بیان اینکه «اطلس تجارت ایران» در واقع تلاشی برای پر کردن این خلأ استراتژیک از طریق هم‌افزایی میان دولت، بخش خصوصی و فناوری‌های نوین نظیر هوش مصنوعی است، خاطرنشان کرد: این اطلس در منظومه فکری اندیشکده حکمرانی هوشمند، تنها یک نقشه یا دایرکتوری از بازرگانان نیست؛ بلکه یک پلتفرم دینامیک مبتنی بر هوش مصنوعی است که با آنالیز الگوریتم‌های پیچیده وظیفه «رصد لحظه‌ای»، «تحلیل روندها» و «پیش‌بینی آینده» را بر عهده دارد.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند تصریح کرد: این ابزار قادر است بازیگران صنعتی را به بازارهای هدف متصل کرده و با شناسایی فرصت‌های صادراتی در لایه‌های پنهان تجارت جهانی، ریسک حضور در بازارهای بین‌المللی را کاهش دهد.

چالش‌های ساختاری یا تحریم‌های داخلی

مدنی در ادامه تصریح کرد: اندیشکده حکمرانی هوشمند بزرگترین مانع توسعه تجارت را در داخل مرزها جستجو می‌کند. اصطلاح «تحریم‌های داخلی» که توسط بسیاری از فعالان بازار به کار گرفته شده است، در تحلیل‌های اندیشکده به «ناکارآمدی سیستمی» و «فقدان یکپارچگی داده‌ها» ترجمه می‌شود.

گسست اطلاعاتی و جزایر داده‌ای

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند درباره نمودهای عینی این تحریم‌های داخلی توضیح داد: در حال حاضر در موضوعات مرتبط با تجارت کشور، گمرک، وزارت صمت، بانک مرکزی، سازمان بنادر و وزارت راه، هرکدام دارای سامانه‌های دیجیتال جداگانه‌ای هستند که ارتباط ارگانیک و برخط با یکدیگر ندارند. این گسست اطلاعاتی باعث می‌شود که کالاها ماه‌ها در گمرک رسوب کنند، فرآیند تخصیص ارز با تأخیر مواجه شود و امکان رصد زنجیره تأمین از بین برود.

وی ادامه داد: متأسفانه «دولت الکترونیک» در ایران تنها به اسکن کردن کاغذها محدود شده و هوشمندسازی واقعی رخ نداده است. راهکار، ایجاد یک «پلتفرم ملی داده‌های تجاری» است که تمام نهادهای دخیل را به هم متصل کرده و فرآیندها را شفاف و خودکار کند.

بی‌ثباتی قوانین و مقررات خلق‌الساعه

مدنی افزود: همچنین تغییر مداوم قوانین صادرات و واردات، ممنوعیت‌های ناگهانی و بخشنامه‌های متناقض، قدرت پیش‌بینی را از فعالان اقتصادی سلب کرده است. این بی‌ثباتی، ریسک سرمایه‌گذاری را به شدت افزایش می‌دهد. اطلس تجارت ایران می‌تواند با ارائه دورنمای بلندمدت و ایجاد ثبات در رویه‌ها، به عنوان لنگرگاهی برای تصمیم‌گیری‌های اقتصادی عمل کند.

بهره‌گیری رقبای منطقه‌ای از کلان‌داده‌ها / روش‌های سنتی در تجارت خارجی جوابگو نیست

وی ادامه داد: در شرایطی که تجار ایرانی با روش‌های یک بعدی و کاملاً سنتی همچون اعزام هیأت‌های تجاری فیزیکی سعی در بازاریابی دارند، رقبای منطقه‌ای نظیر ترکیه، امارات و حتی عربستان با بهره‌گیری از کلان‌داده‌ها (Big Data)، نبض بازارهای هدف را در دست گرفته‌اند. اطلس تجارت با ارائه تحلیل‌های دقیق از نیازهای کالایی، استانداردهای فنی و موانع تعرفه‌ای هر بازار، امکان گذار از «صادرات تصادفی» به «صادرات هوشمند و پایدار» را فراهم می‌سازد.

هوش مصنوعی و تغییر الگوهای تجاری

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند اظهار کرد: استفاده از هوش مصنوعی در ساختار اطلس تجارت، پاسخی به پیچیدگی‌های روزافزون جنگ اقتصادی است. راهکارهای اندیشکده نشان می‌دهد که فناوری می‌تواند به عنوان یک «سپر دفاعی فعال» عمل کند. الگوریتم‌های هوشمند قادرند مسیرهای لجستیکی کم‌ریسک را شناسایی کرده و با تحلیل رفتار رقبا، استراتژی‌های قیمت‌گذاری بهینه را پیشنهاد دهند. برای مثال، در حوزه صنایع غذایی که یکی از مزیت‌های نسبی ایران است، اطلس تجارت ایران می‌تواند با پایش الگوی مصرف در کشورهای همسایه و تغییرات فصلی تقاضا، برنامه کشت و تولید را با نیاز بازار تنظیم کند، امری که از هدررفت منابع و صادرات فله‌ای جلوگیری خواهد کرد. این رویکرد، مفهوم سنتی «مزیت نسبی» را به «مزیت رقابتی هوشمند» ارتقا می‌دهد.

شاخص	رویکرد سنتی (خام‌فروشی)	رویکرد حکمرانی هوشمند (زنجیره ارزش)
محصول نهایی	نفت خام، گاز طبیعی، میعانات گازی	کربن سیاه صنعتی، متانول، اوره، محصولات CCU
ارزش افزوده	پایین و نوسانی (وابسته به قیمت نفت)	بالا و پایدار (وابسته به تکنولوژی و تقاضای صنعتی)
آسیب‌پذیری تحریمی	بسیار بالا (قابل ردیابی و تحریم‌پذیر)	پایین (تنوع مشتریان و پیچیدگی محصول)
اثرات زیست‌محیطی	انتشار بالای گازهای گلخانه‌ای	کاهش انتشار کربن و بازیافت CO2
جایگاه در بازار	تأمین‌کننده انرژی اولیه	بازیگر کلیدی در صنایع شیمیایی و پلیمری

جدول شماره ۲: مقایسه تطبیقی خام‌فروشی و زنجیره ارزش پیشنهادی اندیشکده برای نفت و مشتقات آن

 

رمزارزها و بلاکچین؛ ابزار نوین خنثی‌سازی تحریم

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند در ادامه با اشاره به امکان استفاده از رمزارزها در تجارت خارجی کشور اظهار کرد: در شرایطی که کانال‌های بانکی رسمی (SWIFT) به روی ایران بسته است، رمزارزها می‌توانند به عنوان یک راهبرد حیاتی برای تداوم تجارت خارجی باشند. به خصوص اینکه ایران سابقه موفقی در ثبت سفارش واردات ۱۰ میلیون دلاری با استفاده از رمزارز داشته است. این تجربه نشان می‌دهد که می‌توان با استفاده از دارایی‌های دیجیتال (مانند تتر یا بیت‌کوین)، نیازهای وارداتی کشور را بدون وابستگی به دلار و سیستم بانکی آمریکا تأمین کرد.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند گفت: این اندیشکده پیشنهاد می‌دهد که زیرساخت‌های لازم برای تهاتر ارزی میان صادرکنندگان و واردکنندگان با استفاده از رمزارزهای مجاز در سامانه‌های تجاری کشور (نظیر سامانه جامع تجارت) فراهم شود. این اقدام ضمن افزایش سرعت مبادلات، شفافیت و امنیت تراکنش‌ها را نیز ارتقا می‌دهد و بسیاری از چالش‌های مبتدیانه تحریمی را رفع می‌کند.

 

تهاتر کالا به کالا در تجارت بین‌المللی و بالانس تجاری

وی در ادامه به موضوع تهاتر کالا به کالا در تجارت بین‌الملل اشاره و تصریح کرد: بالانس تجاری یکی از مسائل بسیار مهم تجارت بین‌المللی است و امروزه بسیاری از کشورها سعی دارند تا در واردات خارجی خود این تعادل را برقرار کنند. اگر تجارت ما با سایر کشورها در حالات بالانس و تعادل نباشد و صادرات ما از واردات بیشتر باشد؛ برخی کشورها سعی می‌کنند با رویه‌های نوشته نشده یا برخی رفتارها، از این وضعیت جلوگیری کنند. یکی از دلایل معطلی بار در گمرک و عدم اجازه ورود بار به مدت طولانی توسط برخی کشورهای همسایه از جمله عراق و ترکیه را می‌توان در همین چارچوب درک کرد. مثلاً ما سابقه معطلی بار در گمرک کشورهای آسیای میانه به مدت سه ماه هم داشته‌ایم. معطلی‌هایی که گاهی به آسیب دیدن بار هم منجر شده است.

مدنی با بیان اینکه برخی کشورها از این مساله به عنوان یک اهرم فشار استفاده می‌کنند، گفت: راهکار رفع این چالش، حرکت به سمت ایجاد تعادل در تجارت با کشورهای هدف است. یعنی باید تلاش کرد برخی نیازهای داخلی را از همان کشورهایی که به آنها صادرات داریم تأمین کنیم. این موضوع هم باعث بالانس تجاری می‌شود و هم روشی تحریم‌گریز در تجارت خارجی است. در تجارت بین‌الملل از این راهکار همچنان به عنوان تهاتر کالا به کالا یاد می‌شود.

رئیس کمیسیون صنعت اتاق ایران: دستیابی به بازارهای خارجی اقتصاد ما را نجات می‌دهد

 

ابوالفضل روغنی رئیس کمیسیون صنعت اتاق ایران هم درباره لزوم توسعه تجارت خارجی کشور و اهمیت آن در اقتصاد گفت: چیزی که می‌تواند باعث نجات هر کشور شود؛ دستیابی به بازارهای خارجی و توسعه تجارت و فعالیت‌های اقتصادی خارجی است.

 

روغنی افزود: اگر ما تولیدی مناسب با کیفیت و قیمت خوب داشته باشیم و بتوانیم این تولیدات را صادر کنیم؛ قطعاً کشور از شرایط موجود خارج خواهد شد. این اغراق نیست که بگوییم راه نجات کشور، گسترش صادرات است.

رئیس کمیسیون صنعت اتاق ایران با اشاره به تأکیدات رهبری بر صادرات، گفت: در اطراف ما از روسیه گرفته تا عراق و پاکستان، افغانستان و کویت و ترکیه و … یک بازار بسیار بزرگ وجود دارد و امکان صادرات کالاهای صنعتی و معدنی ما به این بازار بزرگ پیرامونی وجود دارد.

روغنی با بیان اینکه صادرات نجات دهنده اقتصاد کشور است و این مسیر باید برای فعالان اقتصادی باز باشد، افزود: در حال حاضر به دلیل تحریم‌ها، ضعف در دیپلماسی اقتصادی، مشکلات زیرساختی در بخش‌های مختلف حمل و نقل، گمرک، نظام ارزی و … قابلیت صادرات بزرگ از ما سلب شده است.

وی اضافه کرد: با این وجود باید از فرصت‌هایی که در کشور وجود دارد به نحو مطلوب استفاده کنیم و تا جایی که مقدور است؛ فرصت‌های صادراتی برای کشور ایجاد کنیم. ما می‌توانیم با رفع اشکالات موجود به خصوص نظام ارزی و مسأله بازگشت ارز و باز گذاشتن دست تاجر، صادرکننده، تولیدکننده و واردکننده، بازار کشور را بالانس کنیم.

 

کل صادرات ما در بهترین حالت ۸۰ میلیارد دلار است

رئیس کمیسیون صنعت اتاق ایران خاطرنشان کرد: اکنون در بهترین حالت حجم صادرات ما بین ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلار است. این رقم به هیچ وجه با پتانسیل‌های کشور تناسبی ندارد. اگر بازیگران حوزه صادرات دست به دست هم دهند و مشکلات نظام ارزی، بانکی، مالی و دیپلماسی اقتصادی کشور حل شود؛ می‌توانیم صادرات کشور را گسترش دهیم.

وی افزود: البته گاهی هم ما به عنوان تولید کننده، کیفیت تولید را فدای استمرار و پایداری تولید می‌کنیم. این اشکال بزرگی است که ما باید با رفتار سختگیرانه و تولید کالای با کیفیت بالا و قیمت مناسب، رفع کنیم.

 

روغنی درباره نقش نهادهای دانشی و دانشگاهی در توسعه صادرات کشور هم گفت: دانشگاه‌ها می‌توانند با مطالعه، پژوهش و ایجاد ارتباط با سایر دانشگاه‌های دنیا، زمینه بازاریابی محصولات داخلی و گسترش صادرات را فراهم کنند.

رئیس کمیسیون صنعت در پایان با اشاره به ضرورت آماده بودن در برابر تغییر و تحولات جدید در بازارهای جهانی، گفت: هوش مصنوعی، پلتفرم‌های جدید و رمزارزها، تجارت در دنیا را تسهیل می‌کند و ما نیز باید از آنها استقبال و استفاده کنیم. این موارد می‌تواند در توسعه تجارت ما مؤثر باشد.