به گزارش تحلیل ایران مجتبی کریمی شاعر و پژوهشگر حوزه هیئت در یادداشتی اختصاصی نوشت: در دیدار اخیر مقام معظم رهبری
با مداحان اهلبیت علیهمالسلام، به مناسبت میلاد باسعادت حضرت فاطمه زهرا سلامالله علیها، مطلب
گرانسنگی از سوی ایشان مطرح گردید که
در واقع یکی از مغفولترین و در عین حال محوریترین مسائل در عرصه مداحی به شمار میآید: «پژوهش
در باب مداحی». این موضوع همواره از توجه شایسته بیبهره مانده و اکنون ضرورت دارد که پژوهشگران حوزه هیئت با تأمل عمیق به آن بپردازند و با مداحان در
تعاملی سازنده و پیوسته قرار گیرند.
عمقیابی و آسیبشناسی مورد نظر مقام معظم رهبری، در عرصههای متعددی بایسته است توسط پژوهشگران مورد بررسی قرار گیرد تا نقاط ضعف شناسایی شده و برای رفع آنها چارهاندیشی صورت پذیرد.
از توصیه تا مطالبه؛ کمال مطلوب چیست؟
آنگاه که مقام معظم رهبری میفرمایند: «پشت این شعر، آواز، آهنگ و رفتار چه نهفته است؟»
در حقیقت به نکاتی کلیدی اشاره دارند که بیشتر در سه حوزه منعکس میشود: شعر هیئت، موسیقی مورد استفاده مداح، و
نوع رفتار مداح در اجرا. اگر آسیبشناسی
مد نظر است، باید در این حوزهها ورود جدی کرد و نقاط ضعف و قوت را شناسایی نمود تا
مسیر رشد و تکامل هموار گردد.
نکته قابل توجه این است که رهبر معظم انقلاب درباره این سه حوزه توصیههای بسیاری داشتهاند و عدم توجه جامعه هیئت
به خصوص مداحان به این توصیهها مجدد ایشان را وادار کرده است تا درباره این مسئله باز هم توصیههایی در قالب سوال و مطالبه از جامعه هیئت و مداح داشته باشند که به نظر میرسد طبق شواهد موجود، انتظارات ایشان به طور کامل برآورده
نشده است و تا رسیدن به کمال مطلوب راه زیادی مانده است که بخشی از این
مسیر از طریق آسیبشناسی و عمقیابی نسبت به این چند بخش طی خواهد شد.
اگر رهبری در این سالها توصیه کردهاند که هر کلمه شعرتان چه در مدح، چه در مرثیه آموزنده باشد (۳۱/۱/۹۳)، ایمان مخاطب را زیاد کند (۱۴/۴/۸۶)، یا اینکه گفتهاند شعری که در هیئت خوانده میشود، محکم، متقن، خوش مضمون و قانع
کننده باشد که هر بیت آن به تأثیرگذاری یک منبر برسد (۱۹/۷/۷۷)، چقدر جامعه هیئت و مداح به آن توجه کرده است؟
در باب موسیقی هیئت وقتی
توصیه میکنند از آهنگهای غربی استفاده نشود (۲۲/۱۰/۱۴۰۱) یا نهی کردهاند از اینکه که آلات موسیقی با هنر مداحی تلفیق شود، تا چه میزان به آن عمل شده است؟ صرفاً ملاک جذب
کردن مخاطب کافی نیست برای استفاده از هر آهنگی! اگر رهبر معظم انقلاب از مداحان خواستهاند تا در روضه خواندن چیزی را بگویند که معقول باشد، نه اینکه از خودشان بسازند و بخوانند (۱۷/۱۰/۶۹) یا اینکه
توصیه کردهاند از مدح و تمجیدهای بیمعنا استفاده نشود (۵/۵/۸۴) و چیزی را بگویند که معتبر است (۲۰/۷/۶۳)، چقدر در مداحیها رعایت میشود؟ ایشان مکرر
توصیه کردهاند تا مداحان ادب اسلامی را در جامعه گسترش دهند و با بدزبانی و بدگویی مبارزه کنند که اینها جایی در مکتب اهلبیت ندارند (۱۵/۱۱/۹۹)، اما امروزه بعضی
مادحین دقیقاً عکس این
توصیه را عمل میکنند که جای سوال است چرا این رفتارها از مداحان سر میزند؟
تعیین هدف؛ آغازگاه آسیبشناسی
در نقطه آغاز آسیبشناسی، باید هدف از مداحی و کارکرد آن در هیئت روشن شود؛ حتی هدف از حضور در هیئت نیز باید معین گردد. مداح چرا مداحی میکند؟ ما چرا در
هیئات حضور مییابیم؟ اینها پرسشهای بنیادینی هستند که اگر پاسخی برای آنها نداشته باشیم، مداحی و پدیده هیئت را بیهدف و بیتأثیر جلوه خواهیم داد.
نگاه ما به مداحی چگونه باید باشد تا آن را عنصری اثرگذار بدانیم؟ آیا مداحی صرفاً باید شورانگیز و برانگیزاننده هیجانات در هیئت باشد، یا باید بینش و نگرشی عمیق نسبت به معارف و سیره اهلبیت علیهمالسلام در مخاطب ایجاد کند؟ آیا مخاطب
به هیئت میآید تا هیجانش را تخلیه کند یا میآید تا معرفت او نسبت به اهلبیت افزونتر گردد؟
در مرحلهای والاتر، اگر هیئت بخواهد مخاطب را نسبت به دشمنان اهلبیت - چه آنان که در تاریخ بودند و به امامان ظلم کردند و چه آنان که امروز هستند و نمیخواهند پرچم اهلبیت مستدام و برافراشته بماند - آگاه سازد، باید چه ویژگیهایی داشته
باشد؟ شعر و نوحهای که در آن هیئت خوانده میشود چگونه باید باشد تا مخاطب صحنه حق و باطل را دقیق بشناسد؟ این
نوحه چگونه باید باشد تا وظیفه تبیینی خود را به شایستگی ایفا کند؟
آسیبشناسی شعر؛ گزینش واژگان شایسته ساحت قدسی اهل بیت آسیبشناسی شعری که مداح میخواند از الزامات این پژوهش است. اگر ما باور داریم که اهلبیت صلواتالله علیهم دارای شأن و منزلتی مقدس هستند، پس برای توصیف آنان باید از
نیکوترین و برگزیدهترین کلمات بهره برد و هر
واژهای را نمیتوان اجازه ورود به
شعر هیئت داد، چرا که آن واژه شاید در شأن و منزلت اهلبیت نباشد.
امروزه برخی کلماتی که آگاهانه یا ناآگاهانه در اشعار و نوحهها به کار میروند، امامان ما را از آن مقام والا و بلندمرتبهای که دارند، فرومیآورند. هرچند این
واژگان شاید دلیلی بر رابطه عاطفی و قلبی میان امام و
مأموم باشند، اما این قانعکننده نیست که
امامان را با کلماتی خطاب کنیم که حتی حاضر نیستیم
پدر و مادر خویش را بدانگونه خطاب نمائیم.
عدم رجوع به منابع معتبر؛ آفت شعر هیئت
در باب شعر هیئت میتوان گفت که عدم رجوع برخی مداحان به سیره اهلبیت علیهمالسلام، تاریخ صدر اسلام، مقاتل معتبر
از حیث سندی، و نیز عدم شناخت آنان نسبت به معارف آلالله، همچنین عدم مطالعه اشعار فاخر - چه آنها که از قدیم وجود داشته و چه اشعار شاعران معاصر- ایشان را در انتخاب شعر دچار مشکل کرده است. دیده میشود
کهدر برخی هیئات از سطحیترین اشعار که به
معرفی سیره ذوات مقدسه پرداختهاند، استفاده میشود.
این امر باعث شده است تا ذائقه مخاطب دگرگون شود و اشعاری که از لحاظ محتوایی و معرفتی دارای مضامین ناب هستند یا از منظر ادبی سرشار از زیبایی میباشند، شنیده نشوند یا کمتر شنیده شوند.
مخاطبشناسی؛ هنر همراهسازی
مخاطبشناسی یکی دیگر از موضوعات مهمی است که در پژوهش ما مؤثر واقع میشود. مداح باید بداند برای چه مخاطبی مداحی میکند؛ همین مخاطبشناسی رفتار او را شکل میدهد. مداح باید با مخاطب رفتاری از خود بروز دهد که اگر
هیئت چند ساعت هم به درازا کشید، از شنیدن شعرخوانی و مداحی او خسته نشود.
انتخاب دقیق اشعار از همان آغاز خواندن تا ادامه آن - یعنی شروع سینهزنی و تا پایان جلسه - باید به گونهای باشد که مخاطب با مداح همراه شود. شاید شنیدن
بیش از حد شعر دشوار که برای
فهم نیاز به تمرکز دارد، در یک جلسه مخاطب را خسته کند. این هنر مداح است که با مدیریت درست، شنیدن شعر را برای مخاطب لذتبخش سازد و در کنار آن حس خوب، فهم معارف نیز برای مخاطب آسانتر گردد.
موسیقی؛ رکن مهم و مغفول مداحی
موسیقی و آوازهایی که در مداحی به کار میروند، موضوع دیگری از آسیبشناسی مداحی است. مداح باید در استفاده از نغمات موسیقی دقت کند که با شعر تناسب داشته باشد، با حال و هوای جلسه سازگار باشد، آن نغمه برخاسته از
منبع و منشأ معنوی باشد و نه هر
نغمهای را بتوان برای اجرا در هیئت برگزید.
مداح باید برخی نغمههایی را که به سمت غنا میروند بشناسد تا از آنها استفاده نکند. آیا موسیقی و نغماتی که برگرفته از آهنگهای پاپ و مانند آن باشد، میتواند حال و هوای معنوی برای مخاطب بیاورد،
یا با شنیدنش همان حس و حالی را دریافت میکند که در یک کنسرت به دست میآورد؟
موسیقی رکن مهمی از مداحی است که نادیده گرفتن آن آسیبهای جبرانناپذیری به
هیئت وارد میکند. پژوهشگران حوزه موسیقی باید درباره این موضوع با مداحان در تعامل باشند تا نغمات به درستی وارد
هیئت شوند.
ضرورت تعامل جمعی
پژوهش در باب هیئت و
مداحی نیازمند جمعهایی است که کارشناسان و پژوهشگران در آن با مداحان و شاعران در
تعاملی مستمر باشند. اینکه مداح بگوید: «این شعر را شاعر نوشته و من فقط آن را اجرا کردهام یا این
نوع اشعار مورد پسند مخاطب امروز است» ما را قانع نمیکند، چرا که او باید شعرشناس باشد و نسبت به معارف دینی آگاه باشد و اگر شعری نامناسب بود نخواند. این جمع محقق و پژوهشگر با نقد و بررسی اشعار از زوایای مختلف میتواند شعر
سطح خوب را به دست مداح برساند و مداحان نباید خود را از فضای نقد سازنده
دور کنند.
تعامل شاعر، مداح و کارشناس میتواند آسیبشناسی را با تولید محتوای مناسب همراه سازد و ایدههای نو متناسب با فضای مداحی امروز خلق کند. همچنین در این جمعها میتوان به مباحث روانشناسی و علوم اجتماعی نیز ورود کرد تا رفتار مخاطب و
مداح و نوع ارتباط این دو با یکدیگر مورد بررسی قرار گیرد.